Osmanlı devleti savaşa girer girmez, doğu cephesi açıldı. Bu cephenin açılmasını her iki tarafta istiyordu: Ruslar Berlin Anlaşması ile kendisisine verilen Doğu Anadolu’daki Kars, Ardahan ve Batum’u ilerideki savaşlar için bir hazırlık üssü haline getirmişti... Osmanlı Devletine hep sadık kalan ve refah içinde yaşayan, ancak şimdi Rus sınırları içinde kalan bu bölüm Ermeni’yi, Kafkas Ermenileri ile işbirliğine soktu... Böylece bir “Ermeni sorunu” da başlamış oldu. Rus etkisi ile militanlaşan bu Ermeniler, yüzlerce yıl barış içinde yaşayan diğer Ermenileri de etkilediler..
Böylece daha 19. yüzyıl sonlarında, Anadolu’nun birkaç yerinde, küçük çaplı Ermeni faaliyetleri görülmüş ise de, genellikle sağduyu sahibi bu vatandaşlarımız, kışkırtmalara kapılmadılar. Ama şimdi Rusya ile Osmanlı arasında savaş başlayınca, Rus, silahlı kuvvetlerin işgali altında kalan Ermeniler silahlandırıldı ve çarlık ordusu içinde Türklere karşı kullanılacak önemli bir güç haline getirildi. Şimdi bu askeri güçle Ruslar, Doğu Anadolu’daki diğer illeri ellerine geçirmeyi ve olanak bulurlarsa, müttefikleri İngiltere’den önce Basra Körfezine inmeyi planlamaktadırlar... Enver Paşa ise, ani bir baskınla bu Rus güçlerini dağıtmış, öncelikle Kars, Ardahan, Batum’un kurtarılması hedeflendi. Ardından Osmanlı birlikleri Güney Kafkasya’ya girip, oradaki Müslümanları Ruslara ve Ermeniler karşı ayaklandıracaklardı. Bunlar gerçekleştikten sonra Turan yolu açılmış olacaktı.
Orta doğuda elden gitme tehlikesi yüksek “petrol” bölgeleri yerine “Kafkas petrolleri” Osmanlı yöneticilerini ileri harekâta yöneltiyordu. Ancak düşünceleri gerçekleştirecek bir alt yapı yoktu...1914 yılı sonbaharında, Ruslar Sarıkamış’a güçlü bir garnizon yerleştirdi... Demiryolu döşedi ve her türlü ulaşım kolaylaştı. Osmanlıda ise Ankara’dan öteye demir yolu hattı bulunmadığı gibi karayolları da yetersizdi. Sarıkamış çevresinde yığınak yapmaya başladılar ve ileri harekete geçtiler. Doğu bölgesinin ikmali; Trabzon limanından sağlanmaya çalışılıyordu. Ancak deniz gücü de zayıftı. Ruslar, savaştan önce gerekli hazırlıkları yapmışlardı. Osmanlılar ise savaş başladıktan sonra bile askerin ihtiyacı karşılanamadı. Askeri güç bakımından da Ruslar üstündü. OsmanlıDevleti doğu Karadeniz halkını teşkilatlandırarak çete savaşı hazırlığında idi.
1 KASIM 1914’te Rus saldırısı ile savaş başladı. Ruslar; Kars Sarıkamış üzerinden sınırı aşarak, Narman Eleşkirt ve Doğubayazıt’ı ele geçirmek için, saldırıya geçtiler, Pasin ve Aras boyundan Eleşkirt’e ilerlediler.Ancak; Erzurum köprü köy’de Rus harekâtı durduruldu. Harbiye Nazırı Enver Paşa 1914 yılı Aralık ayı başında; Gemiyle Trabzon’a oradan da karayolu ile Erzurum’a geldi. Amacı; Rusları geri atarak, Kafkas Türk’leri ile birleşmekti. Böylece Erzurum’da ki 3.Ordunun Ruslarca taarruz etmesini kararlaştırdı.
Bu Tarihte Osmanlı Genelkurmay Başkanı; Alman Generali Bronsart von Schellendorf idi... 3.Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa; koşulların olumsuz olduğunu belirterek, karşı tavır aldı. Fevzi Paşa ve Liman von Sandres Paşa da karşı idiler. Enver Paşa ordu komutanını görevden aldı. Komutanlığı da kendisi üstlendi. 10 Kolordu Komutanlığına da Hanedan Damadı Albay Hafız Hakkı Bey’i getirdi.
Ve... 22 ARALIK 1914’te Taarruzu başlattı. 3. Ordunun bir bölümü Allahuekber dağlarını yürüyerek aşacak ve Sarıkamış kuşatılacaktı. Ama kimi komutanların “Sarıkamış’a ilk giren olma” hayaliyle kendi başlarına hareket etmeleri, Hafız Hakkı Bey’in kaçan Rus birliklerini takip ederek, kuşatma hattını gereksiz yere genişletmesi ve on binlerce askeri kışlık elbiseleri olmadan karlarla kaplı Allahuekber dağlarına tırmandırılması büyük felaketi getirdi. Birliklerimizin bir bölümü Allahuekber Dağlarını aşarak, Sarıkamış’a girmeyi başarmasına karşın Ruslar tarafından yok edildiler. Ama asıl facia dağlarda yaşandı. Ruslara karşı henüz tek bir kurşun bile atmamış olan onbinlerce askerimiz soğuktan donarak, sonsuz bir uykuya daldı. Binlercesi de TİFÜS’TEN kırıldı.
25 ve 26 Aralık günlerinde de durumumuz daha da kötüleşti. 27 Aralıkta Ruslar, taarruzu durdurdular. Enver Paşa ölümden zor kurtuldu. 3 Ocak 1925’te her şeyin bittiğini anlayan Enver Paşa Albay Hakkı Bey’i Paşa yaparak 3. Ordunun başına geçirdikten sonra, Erzurum’a döndü. Daha birkaç gün önce on binlerce askeri Allahuekber dağlarına süren Hakkı Paşa, 4 Ocakta geri çekilme emrini verecek ve Sarıkamış Harekâtı böylece büyük bir hezimetle ve hüzünle noktalanacaktı. Bir kaç gün sonra Ordu Komutanı Hakkı Paşa da Tifüsten ölecektir.
Harekât sırasında 63 bin dolayında Türk askeri; soğuktan, açlıktan, salgın hastalıktan ve çatışmalarda yaşamını yitirmişti. Rus kaybı da 28 bin idi. İşin ilginç yanı; Sarıkamış harekâtı sırasında Avrupa da savaşların durmuş olması idi, yani aceleye gerek yoktu. Sarıkamış Harekâtında; 90 Bin askerden, 12 bin asker geriye dönebildi. 15.000 esir verilmişti.
Dönenlerde hastalıklı idi. Ruslar da 16.000 ölü ve 12.000 yaralı vermişti. Kafkas cephesinde ki bu çöküntüden sonra, Doğu Anadolu ve Karadeniz kıyıları Rus saldırılarına açık hale geldi. Çanakkale savaşı başlayınca yardım da gönderilemedi. Ruslar 1915 yılı sonlarına kadar hareketsiz kaldılar. Doğu Anadolu’da ki Ermenilerin Ruslara yardım etmesi ve devlet yardımının gelmeyişinin etkisi ile Ruslar; Artvin’den Trabzon’a (Giresun’dan Hurşit suyuna kadar), oradan da Gümüşhane ve Bayburt’a kadar olan bölgeyi işgal ettiler.Bölgehalkıgöçetmekzorundakaldı..
GÜNÜN SÖZÜ: Osmanlı Kurmay Subayı Enver Paşa aynı zamanda saray damadı olmasının verdiği güven boşa çıkmış oldu...(Mehmet AKTOPRAK)
